Πηγή: Κατοικίδια εν δράσει
Τα ζώα αποτελούν σημαντικό κομμάτι της ζωής των παιδιών. Η ψυχολόγος Πηνελόπη Καραγιάννη μας αναλύει πως συμβάλλει η ζωοθεραπεία στη δουλειά του ψυχολόγου που δουλεύει με παιδιά.
Γράφει η Πηνελόπη Καραγιάννη, Ψυχολόγος Α.Π.Θ, Msc Αναπτυξιακής ψυχοπαθολογίας της βρεφικής και της νηπιακής ηλικίας, τμήμα πρώιμης παρέμβασης “Ζεστή Αγκαλιά” Μέριμνα του Παιδιού, ζωοθεραπεύτρια IFZ
Τα κατοικίδια ζώα στη ζωή των παιδιών
Τα ζώα αποτελούν σημαντικό κομμάτι της ζωής των παιδιών. Η θέση που κατέχουν στον κόσμο των παιδιών οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον πλούτο των νοημάτων που μεταφέρουν (Beiger & Jean, 2011) και των ρόλων που τους ανατίθενται από αυτά. Από τη μία, διάφορα ζώα συναντώνται συχνά ως πρωταγωνιστές αγαπημένων παραμυθιών, βιβλίων, παιδικών εκπομπών, παιχνιδιών.
Τα παιδιά μπορεί να ταυτιστούν με τους ήρωες και τις ιστορίες τους, να προβάλουν σε αυτούς τα δικά τους συναισθήματα και τις εσωτερικές τους συγκρούσεις. Τα κοινά χαρακτηριστικά μικρών παιδιών και ζώων (η εξάρτηση από τη φροντίδα των ενηλίκων, το γεγονός ότι βασίζονται κυρίως στη μη λεκτική επικοινωνία, το ότι ζουν στο εδώ και τώρα, είναι ειλικρινή κ.ο.κ.) διευκολύνουν αυτές τις ταυτίσεις. Σε κάθε περίπτωση, είναι πολύ πιο εύκολο να εκφράσουν και να επεξεργαστούν τα άγχη και τις ανησυχίες τους φτιάχνοντας μια ιστορία για ένα ζωάκι ή παίζοντας με φιγούρες ζώων παρά μιλώντας απευθείας γι’ αυτά. Από την άλλη πολλά παιδιά έχουν κάποιο κατοικίδιο στο σπίτι το οποίο αναγνωρίζουν ως πιστό σύντροφο στο παιχνίδι, καταφύγιο στις δύσκολες στιγμές, πηγή υποστήριξης και ασφάλειας, φίλο με τον οποίο μπορούν να μοιράζονται τις ανησυχίες και τα μυστικά τους ενώ παράλληλα μαθαίνουν να αναλαμβάνουν ευθύνες, να αναγνωρίζουν, να φροντίζουν και να προσαρμόζονται στις ανάγκες ενός άλλου πλάσματος.
Ζωοθεραπεία
Μέσω της ζωοθεραπείας επιδιώκεται η ανάπτυξη και βελτίωση των κοινωνικών, επικοινωνιακών, γνωστικών, ψυχοκοινωνικών, συναισθηματικών και σωματικών δεξιοτήτων ανθρώπων όλων των ηλικιών, με ποικίλες δυσκολίες ψυχικές διαταραχές, διαταραχές αυτιστικού φάσματος κλπ). Η ζωοθεραπεία ασκείται από επαγγελματίες της υγείας, της ψυχικής υγείας, της εκπαίδευσης, της ειδικής αγωγής και της πρόνοιας, στο πλαίσιο του επαγγέλματός τους, αφού προηγηθεί η απαραίτητη εκπαίδευση και πιστοποίησή τους στη ζωοθεραπεία από έναν αναγνωρισμένο φορέα. Κάθε ζωοθεραπευτής δουλεύει με το δικό του πιστοποιημένο ζώο, το οποίο διαπαιδαγωγεί κατάλληλα από μικρή ηλικία. Μεταξύ των ζώων που συμμετέχουν στη ζωοθεραπεία συναντά κανείς τα σκύλο, τα ιπποειδή, τα ινδικά χοιρίδια, τα κουνέλια.
Είναι σημαντικό να τονιστεί, πως η ζωοθεραπεία αποτελεί παρέμβαση εξατομικευμένη, η οποία οργανώνεται με βάση συγκεκριμένους στόχους για κάθε θεραπευόμενο, ενώ παράλληλα, απαραίτητη είναι η παρακολούθηση, καταγραφή και αξιολόγηση της πορείας της παρέμβασης. Με άλλα λόγια, ο ζωοθεραπευτής (ο οποίος ανήκει σε έναν από τους χώρους που προαναφέρθηκαν) αξιολογεί τις δυσκολίες του θεραπευόμενου, αποφασίζει αν η ζωοθεραπεία θα μπορούσε να τον βοηθήσει και στη συνέχεια οργανώνει κατάλληλα την παρέμβασή του με βάση τους στόχους που έχει θέσει για εκείνον.
Η ζωοθεραπεία αποτελεί μια θεραπευτική προσέγγιση, η οποία πραγματοποιείται με τη διαμεσολάβηση ενός ειδικά διαπαιδαγωγημένου και πιστοποιημένου ζώου.
Στο επίκεντρό της ζωοθεραπείας, βρίσκεται η έννοια της τριγωνοποίησης. Στο πλαίσιο της παρέμβασης αυτής, υπάρχουν πάντα τρεις οντότητες που αλληλεπιδρούν και αλληλοεπηρεάζονται,ο θεραπευόμενος, ο θεραπευτής και το ζώο (Beiger & Jean, 2011). Το ζώο προσφέρει στη θεραπεία μια ποικιλία από νέες δυνατότητες, τις οποίες ο ζωοθεραπευτής χάρη στις γνώσεις και την κατάρτιση του αλλά και τη σχέση που έχει μετο ζώο του, μπορεί να αξιοποιήσει ώστε να δουλέψει προς την κατάκτηση των στόχων που έχει θέσει για το θεραπευόμενο. Χάρη σε αυτό μπορεί να προσεγγίσει το θεραπευόμενο με νέους τρόπους. Η ζωοθεραπεία εφαρμόζεται συνήθως ως μια συμπληρωματική παρέμβαση και σπανιότερα ως η μόνη θεραπεία. Οι συνεδρίες ζωοθεραπείας μπορεί να είναι ατομικές ή να πραγματοποιούνται σε μικρές ομάδες( έως 3 ατόμων).
Η ζωοθεραπεία μπορεί να αποτελέσει ένα χρήσιμο συμπληρωματικό εργαλείο, μια πολύτιμη προσθήκη στην εργασία του ψυχολόγου που δουλεύει με παιδιά.
Το ζώο διαμεσολάβησης, πολύτιμος συνεργάτης του ψυχολόγου/ζωοθεραπευτή: Η συνεισφορά του ζώου διαμεσολάβησης στο θεραπευτικό πλαίσιο.
Στη συνέχεια, θα αναφερθώ σε κάποιους από τους τρόπους με τους οποίος ο ψυχολόγος-ζωοθεραπευτής, μπορεί να αξιοποιήσει την παρουσία του κατάλληλα διαπαιδαγωγημένου ζώου του στο πλαίσιο του επαγγέλματός του.
Ποικίλες έρευνες αναφέρουν πως η παρουσία ενός φιλικού ζώου, όπως ο σκύλος συνδέεται σε διάφορους πληθυσμούς με μια μείωση του stress.
Η ιδιότητα αυτή των ζώων να δρουν καθησυχαστικά και να γεννούν στα παιδιά μια αίσθηση ασφάλειας, μπορεί να φανεί πολύτιμη κατά τις πρώτες συναντήσεις με το θεραπευτή, οι οποίες σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι ιδιαίτερα στρεσογόνες (Fine, 2010. Levinson, 1965).
Η παρουσία του ζώου δημιουργεί την αίσθηση ενός περιβάλλοντος πιο ζεστού και φιλικού και βοηθά το παιδί να προσαρμοστεί πιο ομαλά σε αυτή τη νέα συνθήκη. Η υποδοχή από το ζώο και το παιχνίδι μαζί του βοηθούν το παιδί να νιώσει πιο άνετα (Levinson, 1965). Παράλληλα, η παρουσία του ζώου προσφέρει ένα πρώτο εύκολο και ασφαλές θέμα συζήτησης με το θεραπευτή και μπορεί να βοηθήσει το παιδί σιγά σιγά να αρχίζει να ανοίγεται. Επιπλέον, η παρουσία του ζώου μπορεί να συμβάλει στην επίσπευση της εγκαθίδρυσης/ανάπτυξης της σχέσης του παιδιού με τον ψυχολόγο αλλά και την ισχυροποίηση της.
Το παιδί μπορεί να έρθει κοντά και να δημιουργήσει πρώτα μια σχέση με το ζώο διαμεσολάβησης, που αποτελεί ένα σύντροφο που δεν κρίνει και στη συνέχεια μέσω αυτού να μπορέσει να δημιουργήσει μια σχέση με το θεραπευτή. Με άλλα λόγια, η σχέση εμπιστοσύνης που το παιδί αναπτύσσει σιγά σιγά με το ζώο, μπορεί να επεκταθεί σταδιακά και στη σχέση με το θεραπευτή. Στο μυαλό του θεραπευόμενου ζώο και θεραπευτής είναι συνδεδεμένοι κι έτσι καθώς το παιδί απολαμβάνει την αλληλεπίδραση με το ζώο, σταδιακά αρχίζει να αισθάνεται όλο και πιο άνετα με το θεραπευτή του και να θέλει να επικοινωνήσει μαζί του. Είναι πλέον σαφές, τόσο μέσω της εμπειρίας όσο και χάρη στα αποτελέσματα ενός σημαντικού αριθμού ερευνών πως τα παιδιά έλκονται σημαντικά και δείχνουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα ζώα (Fine, 2010). Το ζώο μπορεί να κινητοποιήσει το παιδί αισθητηριακά, συναισθηματικά και γνωστικά. Με την εμφάνιση, τις κινήσεις, την παιχνιδιάρικη διάθεση, το απαλό του τρίχωμα, το καθησυχαστικό βλέμμα, τη μυρωδιά, το ζώο κεντρίζει την προσοχή και το ενδιαφέρον του παιδιού και το “καλεί” να αλληλεπιδράσει μαζί του. Έτσι, η παρουσία του ζώου στο πλαίσιο της ζωοθεραπείας μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό κίνητρο τόσο για να εισέρχεται ένα παιδί στις συνεδρίες συστηματικά όσο και για να συμμετέχει πιο ενεργά, με όρεξη και καλύτερη διάθεση στη θεραπευτική διαδικασία γεγονός που μπορεί να συμβάλλει στην καλύτερη έκβαση της θεραπείας (Fine, 2010).
Επιπλέον, ενώ στη θεραπεία το παιδί κατέχει μια πιο παθητική θέση αυτού που φροντίζεται, στο πλαίσιο της θεραπείας με τη διαμεσολάβηση ζώου, μέσα από τις διάφορες δραστηριότητες φροντίδας του ζώου, το παιδί αναλαμβάνει έναν πιο ενεργητικό ρόλο φροντιστή (Fine, 2010), γεγονός που μπορεί να συμβάλει στην κινητοποίησή του και στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησής του.
Το ζώο διαμεσολάβησης αποτελεί έναν σύντροφο που δεν κρίνει αλλά αντίθετα προσφέρει άνευ όρων τη φιλία και τη συντροφιά του, γεγονός που ωθεί το παιδί να ανοιχτεί στο να δοκιμάσει καινούρια πράγματα που πιθανόν να το δυσκόλευαν και να αρχίσει να μαθαίνει μέσω της δοκιμής και του λάθους χάρη στην ασφάλεια που του προσφέρει αυτή η αποδοχή.
Το ζώο εγείρει ποικίλα συναισθήματα, τα οποία ζωοθεραπευτής και παιδί μπορούν να επεξεργαστούν στο πλαίσιο της θεραπείας. Το ζώο μπορεί να προσφέρει παρηγοριά . Το χάιδεμα του τριχώματός του πέρα από την αισθητηριακή απόλαυση, συμβάλλει και σε μια αίσθηση συναισθηματικής εγγύτητας. Ιδιαίτερα σε δύσκολες στιγμές κατά τη διάρκεια της θεραπείας, η δυνατότητα να χαϊδέψει το ζώο, να το αγκαλιάσει αλλά ακόμη και το πλησίασμά του από το ζώο μπορεί να αποτελέσει σημαντική πηγή στήριξης. Παράλληλα, καθώς ο θεραπευτής ερμηνεύει τις συμπεριφορές του ζώου μιλώντας για τα συναισθήματά του μπορεί σταδιακά να δουλευτεί η αναγνώριση, διαχείριση και κατάλληλη έκφραση/επικοινωνία των συναισθημάτων του παιδιού. Η παρουσία του ζώου διαμεσολάβησης προσφέρει νέους τρόπους προσέγγισης και επικοινωνίας. Ο θεραπευτής γίνεται ο αφηγητής που βάζει σε λόγια τις συμπεριφορές του ζώου, τα συναισθήματα του θεραπευόμενου, τα όσα διαδραματίζονται μεταξύ τους. Ο θεραπευτής αφηγείται, μιλάει, ζητά, εξηγεί μέσω του ζώου. Το παιδί μπορεί να απευθύνεται στο ζώο σαν έναν έμπιστο σύντροφο και να του εκφράζει τις σκέψεις, τους φόβους, τις ανησυχίες, τα συναισθήματά του. Μπορεί να μιλά για τη δική του ιστορία, τις δυσκολίες, τις ανησυχίες του, αφηγούμενο ιστορίες για το ζώο.
Το ζώο γίνεται ένας ενδιάμεσος στην επικοινωνία, ανοίγει νέους δρόμους επικοινωνίας εκεί που οι δυσκολίες την περιορίζουν. Ιδιαίτερα πολύτιμη είναι και η δυνατότητα που προσφέρει το ζώο για μη λεκτική επικοινωνία στο πλαίσιο της ζωοθεραπείας. H παρουσία του ζώου μειώνει την ανάγκη για λόγια στη θεραπεία (Levinson, 1965).
Το παιδί μαθαίνει να επικοινωνεί με το ζώο με έναν διαφορετικό τρόπο, μαθαίνει να διαβάζει τη γλώσσα του σώματος του ζώου και να αναγνωρίζει τις ανάγκες και τις προθέσεις του. Χάρη στην άμεση ανατροφοδότηση που παρέχει το ζώο, το παιδί μαθαίνει τους κατάλληλους τρόπους προσέγγισής του, τι το ενοχλεί, τι του αρέσει, γεγονός που ενισχύει την ενσυναίσθησή του και την εξοικείωση με τους κοινωνικούς κανόνες.
Τέλος, το ζώο διαμεσολάβησης μπορεί να αξιοποιηθεί και ως ένα μοντέλο για κατάλληλες συμπεριφορές, τόσο μέσα από την κατάλληλη ανταπόκρισή του στα λόγια και τις ενέργειες παιδιού και θεραπευτή, όσο και μέσα από τα “λάθη” και τις “ζαβολιές” του που δίνουν τη δυνατότητα να συζητηθούν και να τύχουν επεξεργασίας μια σειρά από διαφορετικά ζητήματα που έχουν να κάνουν π.χ. με τα όρια, τους κοινωνικούς κανόνες κλπ. Ακόμη και το γεγονός ότι παρά τις ζαβολιές του, ο θεραπευτής εξακολουθεί βρίσκεται κοντά στο ζώο και να το φροντίζει, μπορεί να δώσει στα παιδιά τη δυνατότητα να επεξεργαστούν και διαχειριστούν τις δικές τους ενοχές και αναπαραστάσεις για τον εαυτό ως κακών παιδιών.
Καταλήγοντας, το ζώο, χάρη στις ξεχωριστές του ιδιότητες (υποδοχή συναισθημάτων, απουσία κριτικής, μείωση του στρες κ.ο.κ), τις σημασίες που του αποδίδει το παιδί και πάντα μέσα από τις κατάλληλες ενέργειες του ζωοθεραπευτή, κινητοποιεί τον θεραπευόμενο προς την επιδίωξη και κατάκτηση ποικίλων στόχων (κοινωνικοποίηση, επικοινωνία, γνωστικές δεξιότητες, ψυχοκινητικές κοκ).
Ζωοθεραπεία με παιδιά με αναπτυξιακές και ψυχικές δυσκολίες
Η εισαγωγή ενός προγράμματος θεραπείας με τη διαμεσολάβηση ζώου μπορεί να συμβάλει ποικιλοτρόπως στην βελτίωση της ψυχικής υγείας και της ευημερίας παιδιών με ποικίλες δυσκολίες. Το γεγονός ότι η παρουσία του ζώου συμβάλει σημαντικά στη μείωση του στρες μπορεί να βοηθήσει ένα παιδί (το οποίο αντιμετωπίζει δυσκολίες με το άγχος του), να έρθει πιο εύκολα σε επαφή, να διαχειριστεί και να επεξεργαστεί πιο αποτελεσματικά ερεθίσματα και καταστάσεις που του προκαλούν άγχος. Ποικίλες έρευνες καταδεικνύουν τη συμβολή της ζωοθεραπείας στη μείωση του άγχους σε παιδιά και εφήβους που νοσηλεύονται ή πρόκειται να περάσουν κάποια στρεσογόνο ιατρική διαδικασία, σε παιδιά με διαταραχή μετατραυματικού στρες (Barker et al.,2015. Hamama et al., 2011). Παράλληλα, εντοπίζεται μείωση των συμπτωμάτων κατάθλιψης καθώς και βελτίωση της γενικής λειτουργικότητας σε παιδιά και εφήβους με σοβαρές ψυχικές διαταραχές μετά τη συμμετοχή τους σε προγράμματα ζωοθεραπείας (Jones, Rice & Cotton, 2019. Stefanini, Martino, Bacci & Tani, 2016). Η Fine (2010) σε ένα από τα κλινικά παραδείγματα που παρουσιάζει στο εγχειρίδιό της, περιγράφει πώς η εισαγωγή των ζώων στη θεραπεία του παιδιού και πιο συγκεκριμένα η ενασχόληση και η φροντίδα των ψαριών που είχε στο γραφείο της, βοήθησε έναν έφηβο με κατάθλιψη να κινητοποιηθεί, να δείξει ενδιαφέρον και να λάβει ευχαρίστηση, συμβάλλοντας στη μείωση των δυσκολιών του. Ιδιαίτερα χρήσιμη μπορεί να είναι η ζωοθεραπεία και σε περιπτώσεις παιδιών που αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην κοινωνική αλληλεπίδραση. Το παιδί στο πλαίσιο της θεραπείας μαθαίνει αρχικά σιγά σιγά τους κανόνες της αλληλεπίδρασης με το ζώο διαμεσολάβησης και μπορεί να επεκτείνει αυτά που μαθαίνει στην αλληλεπίδραση με τους γύρω του.
Επιπλέον, μέσω της ζωοθεραπείας μπορεί να ενισχυθεί η ικανότητα του παιδιού να αναπτύσει φιλικές σχέσεις με τους συνομηλίκους. Μέσα από τη δημιουργία ομαδικών προγραμμάτων με τη διαμεσολάβηση ζώου ή την οργάνωση από τον θεραπευτή δραστηριοτήτων όπως η βόλτα με το ζώο σε χώρους με συνομηλίκους, ένα παιδί που δυσκολεύεται να προσεγγίσει κατάλληλα και να αλληλεπιδράσει με τους γύρω του μπορεί σιγά σιγά να νιώσει πιο άνετα ανοιχτεί προς το περιβάλλον του και να δημιουργήσει ουσιαστικές σχέσεις.
Η παρουσία του ζώου μαγνητίζει την προσοχή του παιδιού και το βοηθά να συγκεντρωθεί στο εδώ και τώρα της θεραπείας
Σημαντικά μπορεί να είναι τα οφέλη της ζωοθεραπείας και για τα παιδιά με δυσκολίες στη συγκέντρωση. Έρευνες που αφορούν παιδιά με διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας, εντοπίζουν μια ενίσχυση του αυτοελέγχου, της ρύθμισης του συναισθήματος και της οργάνωσης της συμπεριφοράς των παιδιών μετά από τη συμμετοχή τους σε μια παρέμβαση ζωοθεραπείας (Schuck et al., 2015. Schuck et al., 2018). Το ζώο διαμεσολάβησης μέσα από τις αντιδράσεις του προσφέρει άμεση ανατροφοδότηση σχετικά με τις ενέργειες του παιδιού βοηθώντας το να καταλάβει αν αυτές οι ενέργειες αποδεκτές. Η παρουσία του ζώου μαγνητίζει την προσοχή του και το βοηθά να συγκεντρωθεί στο εδώ και τώρα της θεραπείας, ενώ η αγάπη, ο σεβασμός και η επιθυμία να αλληλεπιδράσουν με το ζώο και να μην το τρομάξουν, ωθεί τα παιδιά στο να παρατηρούν περισσότερο και να διαχειρίζονται καλύτερα την ένταση τους, να ελέγχουν την κινητικότητά τους, καθώς προσπαθούν δηλαδή να συντονιστούν με το ζώο και τις ανάγκες του (Schuck et al., 2018). Ένας σημαντικός αριθμός ερευνών αναδεικνύει και την αποτελεσματικότητα της ζωοθεραπείας για τα παιδιά με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος.
Η διαμεσολάβηση του ζώου μέσα από τις κατάλληλες ενέργειες του θεραπευτή, μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη μιας σχέσης με το θεραπευτή η οποία στη συνέχεια θα επεκταθεί και στις σχέσεις με το ευρύτερο περιβάλλον, στην αναγνώριση και κατάλληλη έκφραση των συναισθημάτων, στην ενίσχυση τωνης λειτουργικής λεκτικής και μη λεκτικής επικοινωνίας (το παιδί έχει κίνητρο να μιλήσει ή να δείξει προκειμένου να αλληλεπιδράσει με το ζώο), της βλεμματικής επαφής (το βλέμμα του ζώου είναι λιγότερο απειλητικό), της κοινωνικοποίησης, των δεξιοτήτων παιχνιδιού και αυτοεξυπηρέτησης, των ψυχοκινητικών δεξιοτήτων κοκ (Beiger & Jean, 2011. Fung, 2017. Martin & Farnum, 2002).
Σε κάθε περίπτωση είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι ο ψυχολόγος/ζωοθεραπευτής είναι αυτός ο οποίος θα αξιολογήσει τις δυσκολίες και δυνατότητες κάθε παιδιού καθώς και τη σχέση του με τα ζώα, το ενδιαφέρον του και την ανταπόκρισή του σε αυτά και θα αποφασίσει αν η ζωοθεραπεία έχει νόημα στην κάθε ξεχωριστή περίπτωση.
Στη συνέχεια για τα παιδιά που θα κρίνει ότι μπορεί να επωφεληθούν από μια σχετική παρέμβαση, θα οργανώσει την κατάλληλη παρέμβαση που θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες τους.
Κλείνοντας, γίνεται φανερό από τα παραπάνω πως ένα κατάλληλα διαπαιδαγωγημένο ζώο διαμεσολάβησης στο πλαίσιο μιας δομημένης και εστιασμένης παρέμβασης που βασίζεται σε συγκεκριμένους στόχους, μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να αποτελέσει έναν ικανό συνεργάτη για τον ψυχολόγο/ζωοθεραπευτή κι έναν πολύτιμο σύμμαχο για τα παιδιά με ποικίλες δυσκολίες.
Πηνελόπη Καραγιάννη
Ψυχολόγος Α.Π.Θ, Msc Αναπτυξιακής ψυχοπαθολογίας της βρεφικής και της νηπιακής ηλικίας, τμήμα πρώιμης παρέμβασης “Ζεστή Αγκαλιά” Μέριμνα του Παιδιού, ζωοθεραπεύτρια IFZ
pinelopi.karagianni@outlook.com
Βιβλιογραφία: Barker, S. B., Knisely, J. S., Schubert, C. M., Green, J. D., & Ameringer, S. (2015). The effect of an animal-assisted intervention on anxiety and pain in hospitalized children. Anthrozoös, 28(1), 101-112. doi:10.2752/089279315X14129350722091 • Beiger, F., & Jean, A. (2011). Autisme et zoothérapie: Communication et apprentissages par la médiation animale. Paris: Dunod. https://doi.org/10.3917/dunod.beige.2011.01 • Fine, A. (Ed.) (2010). Handbook on animal-assisted therapy: Theoretical foundations andguidelines for practice (3rd ed.). Philadelphia: Academic Press • Fung, S. (2017). An Observational Study on Canine-assisted Play Therapy for Children with 43 Autism: Move towards the Phrase of Manualization and Protocol Development. Global Journal of Health Science, 9, 67-86 • Hamama L, Hamama-Raz Y, Dagan K, Greenfeld H, Rubinstein C, Ben-Ezra M. A preliminary study of group intervention along with basic canine training among traumatized teenagers: A 3-month longitudinal study. Children and Youth Services Review. 2011;33(10):1975–80. 10.1016/j.childyouth.2011.05.021 • Jones, M. G., Rice, S. M., & Cotton, S. M. (2019). Incorporating animal-assisted therapy in mental health treatments for adolescents: A systematic review of canine assisted psychotherapy. PloS one, 14(1), e0210761. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0210761 • Levinson, B. M. (1965) Pet psychotherapy: use of household pets in the treatment of behavior disorders in children. Psychological Reports, 17, 695–698. • Martin, F., & Farnum, J. (2002). Animal-assisted therapy for children with pervasive developmental disorders. Western journal of nursing research, 24(6), 657–670. https://doi.org/10.1177/019394502320555403 • Schuck, S. E., Emmerson, N. A., Fine, A. H., & Lakes, K. D. (2015). Canine-assisted therapy for children with ADHD: preliminary findings from the positive assertive cooperative kids study. Journal of attention disorders, 19(2), 125–137. https://doi.org/10.1177/1087054713502080 • Stefanini, M.C., Martino, A., Bacci, B., & Tani, F. (2016). The effect of animal-assisted therapy on emotional and behavioral symptoms in children and adolescents hospitalized for acute mental disorders. European Journal of Integrative Medicine, 8, 81-88.